De vanzelfsprekende stabiliteit van Europa is voorbij. Oorlogen aan de randen, een afbrokkelende vrije wereldhandel en grootmachten die economische verwevenheid als wapen inzetten: het continent staat onder druk. ‘De wereld waarin beleggers moeten navigeren is onvoorspelbaarder geworden.’
Dit stelde Haroon Sheikh, hoogleraar Strategic Governance of Global Technologies aan de Vrije Universiteit Amsterdam tijdens het Fondsevent van afgelopen maandag.
Einde van een gunstige periode
Sinds de val van de Berlijnse muur namen de weerbaarheid en welvaart in Europa decennialang toe. Democratische waarden leken onaantastbaar. Maar dat beeld is in korte tijd omgeslagen, analyseerde Sheikh. Financiële markten en beleidskaders zijn nog altijd ingericht op de oude realiteit, waarin geopolitiek geen acute dreiging vormde. ‘We hebben hierdoor niet de middelen om te begrijpen wat er nu aankomt’, aldus Sheikh.
De risico’s zijn talrijk. De oorlog in Oekraïne en het conflict in het Midden-Oosten brengen instabiliteit dichtbij. Tegelijkertijd verdwijnt de periode van vrije handel. Protectionisme, sancties en strategische ontkoppeling zijn de nieuwe realiteit. Als voorbeeld noemde Sheikh de handelstarieven van Trump, het loskoppelen van waardeketens door China en Rusland dat dreigt met het dichtdraaien van de gaskraan. ‘Alles wat voorheen onderdeel was van de vrije handel, wordt nu als wapen ingezet om druk uit te oefenen op andere landen.’
Verschuivende machtsverhoudingen
Volgens Sheikh is sprake van een fragmentatie van de wereldorde. Waar in de jaren negentig de VS de enige grootmacht waren, zijn dat er nu ‘minstens vijf’. China is economisch uitgegroeid tot een dominante speler en leidt volgens een rapport van de Australische denktank ASPI in 57 van de 64 cruciale technologieën. De VS beheersen de overige. Rusland is geen economische grootmacht, maar beschikt wel over sabotagecapaciteiten die de NAVO nu al ontregelen. India probeert ondertussen te profiteren van de verschuivende panelen.
Europa staat erbij en kijkt er naar. ‘De grote vraag is hoe het continent weerstand gaat bieden’, aldus Sheikh. Hij acht het realistisch dat de VS niet langer automatisch rugdekking zullen geven. ‘Op sommige vlakken zullen de VS ons zelfs als vijand zien. Daar moeten we echt rekening mee houden.’
Asymmetrische afhankelijkheden
Waar onderlinge afhankelijkheid voorheen stabiliteit bracht, is er volgens de hoogleraar nu sprake van asymmetrische afhankelijkheid. Rusland kan langer zonder geld dan Nederland zonder gas. China kan langer zonder internationale handel dan Europa zonder zeldzame aardmetalen. Het continent bevindt zich in een zwakkere positie.
Nederland beseft onvoldoende welke impact dit heeft op de vrijheden en welvaart. Het risicobesef groeit, maar de bereidheid om te investeren in alternatieven is er nog te weinig. Sheikh: ‘We moeten vaker voor een Europese partner kiezen, ook als dat duurder is,’ zei hij, met een verwijzing naar clouddiensten en duurzame energie. ‘We kunnen nu niet eens onder de motorkap kijken van belangrijke diensten die we gebruiken.’
Investeren in weerbaarheid
Er zijn forse investeringen nodig. Sheikh pleitte maandag voor een brede aanpak: niet alleen in energie en technologie, maar ook in kennis en sociale infrastructuur. De Verenigde Staten vormen een voorbeeld, met distributiecentra van Walmart die in rampenscenario’s worden ingezet om burgers op te vangen. Ook dichter bij huis zouden overheden volgens de wetenschapper nu al afspraken moeten maken met bedrijven die bij een crisis een rol kunnen spelen.
Daarnaast moet de overheid beter inzicht krijgen in afhankelijkheden en processen, zodat sneller kan worden gehandeld bij verstoringen. Dat vraagt om kennisopbouw en een mentaliteitsverandering. ‘De hele wereld denkt strategisch, maar Nederland en Europa als geheel blijven hangen in het denkbeeld van globalisering’, aldus Sheikh.
Beleggers zien een fundamentele verandering van het speelveld. Sectoren als defensie, energie, infrastructuur en technologie krijgen strategisch belang. Ook investeringen in Europese alternatieven – denk aan halfgeleiders, clouddiensten en duurzame energie – zullen belangrijker worden.
Asymmetrische afhankelijkheden maken toeleveringsketens kwetsbaar en vergroten de kans op plotselinge verstoringen. Bovendien kunnen sancties of geopolitieke spanningen markten van de ene op de andere dag afsluiten. Sheikh: ‘Het is belangrijk om sectoren niet te snel op te geven. Zelfs als Europa achterloopt, moeten we blijven investeren om de first movers op zijn minst bij te benen. Anders zijn we straks volledig afhankelijk van anderen.’
Voorspellingen over de toekomst doet Sheikh niet. Wel verwacht hij dat de situatie eerst aanzienlijk verslechtert voordat verbetering optreedt. ‘De strijd tussen de grootmachten is pas net losgebarsten. Rusland bereidt zich voor op confrontatie, de VS en China staan al lijnrecht tegenover elkaar. Europa blijft aan de zijlijn staan, we hebben een ongelooflijk zwakke positie.’
Juist dat maakt de uitdaging voor beleggers groter. Navigeren in een wereld die minder voorspelbaar en meer risicovol is, vraagt om herwaardering van geopolitiek en strategische sectoren. De vanzelfsprekende veiligheid en stabiliteit van de afgelopen decennia zijn voorbij, concludeert Sheikh.
